Σεπτεμβριανά ...55 χρόνια μετά

"Μη μιλάτε Ελληνικά, είναι επικίνδυνο". Το ύφος προστακτικό και συνάμα φοβισμένο. To βλέμμα της μαυροφορεμένης κυρίας με την τρεμάμενη φωνή πανικόβλητο. Αφορμή στην αντίδραση της ηλικιωμένης Ρωμιάς στάθηκε μια κουβέντα στα Ελληνικά, σε κεντρικό δρόμο της Πόλης.
Σε διαφορετική χρονική στιγμή και λίγα μέτρα πιο πέρα, μια άλλη Ρωμιά, ακολουθόντας τον δρόμο της νοσταλγίας, επισκέπτεται τη γειτονιά που μεγάλωσε και έζησε τα παιδικά της χρόνια. Συγκίνηση για όλα αυτά που είχε την ευκαρία να βιώσει στο μαχαλά της και αγανάκτηση για όσα δεν πρόλαβε. Τα λάθη του παρελθόντος και η αβεβαιότητα του μέλλοντος οδήγησαν αυτή και την οικογενειά  της στη  ξένη Ελλάδα.
Δύο διαφορετικές ιστορίες - αποτέλεσμα των ίδιων θλιβερών γεγονότων που διαπράχτηκαν στην Κωνσταντινούπολη στις 6 και 7 Σεπτεμβρίου του 1955. Τα Σεπτεμβριανά, είναι μια από τις μελανότερες σελίδες της Νεότερης Τουρκικής Ιστορίας. Η ανάγκη για εθνική ομοιογένεια και οικονομικές ανακατατάξεις στο εσωτερικό της χώρας ήταν η αρχή του τέλους για την εύρωστη Ρωμέικη κοινότητα της Πόλης. Μια σκηνοθετημένη τοποθέτηση "βόμβας" στο τουρκικό προξενείο της Θεσσαλονίκης (φημολογείται ότι έζησε σε αυτό ο Κεμάλ Ατατούρκ), αναληθή πρωτοσέλιδα με παχιαίους τίτλους, οργισμένες ομιλίες της τουρκικής ένωσης "Η Κύπρος είναι τουρκική", ο αγγλικός δάκτυλος και οι χειραγωγημένες ορδές της Ανατολίας είναι μερικά από τα σημεία κλειδιά της υπόθεσης. Τα γεγονότα εκτός από την Ρωμέικη κοινότητα εππηρεάζουν έμμεσα άλλες κοινότητες στην Πόλη όπως επίσης και την μουσουλμανική κοινότητα της Θράκης. Χιλιάδες Έλληνες μουσουλμάνοι υπήκοοι χάνουν την ιθαγενειά τους από το άρθρο 19 του κώδικα Ελληνικής Ιθαγένειας, που δημιουργείται το 1955 και βρισκόταν σε ισχύ μέχρι και το 1998 (!). Μεγάλος αριθμός επίσης εγκαταλείπει τις πατρογονικές του εστίες επειδή φοβάται τα αντίποινα της Ελληνικής κυβέρνησης.

Ο θύτης βρέθηκε στο πρόσωπο του "άτυχου" 13ου πρωθυπουργού της Τουρκίας που απαγχονίστηκε στο νησί Ίμραλι αποκαθιστώντας (sic) την ιστορική αδικία. Ο κοινωνικός και πολιτισμικός ιστός της Πόλης διαρρηγνύεται. Ο εξέχων κοσμοπολιτισμός της χάνεται. Οι εσωτερικοί μετανάστες καταφθάνουν κατά χιλιάδες της επόμενες δεκαετίες και γίνονται οι νέοι κάτοικοι της πόλης. Οι αστοί "λευκοί  Τούρκοι" των κεμαλιστικών αξιών αναγκάζονται να μοιράζονται τις συνοικίες του κέντρου με "ανεπιθύμητους άξεστους" γείτονες που υποβαθμίζουν τις ιστορικές (τους) γειτονίες.Αρχές του 21ου αιώνα τηλεοπτικές σειρές και κινηματογραφικές ταινίες αρχίζουν να κάνουν άμεσες αναφορές στα ντροπιαστικά γεγονότα. Η ταινία Φθινοπωρινή οδύνη είναι το λαμπρότερο παράδειγμα εξ αυτών και πραγματεύεται μια ιστορία αγάπης ενός Τούρκου και μίας Ρωμιάς που εξελίσσεται στην ταραγμένη αυτή περίοδο. Η εν λόγω ταινία βασίστηκε στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Yilmaz Karakoyunlu,  μυθιστόρημα που δυστυχώς όμως αναπαραγάγει τα στερεότυπα καλός Τούρκος (αγωνιστής) - κακή Ελληνίδα (ιερόδουλη) στους πρωταγωνιστικούς ρόλους, όπως τα περισσότερα Ελληνικά και Τουρκικά μυθιστορήματα της εποχής, που φιλοξενούν αλλόδοξους ήρωες . Η υπέρμετρη προβολή καταφέρνει να εξικοιώσει μεγάλη μερίδα του τουρκικού λαού με τα φαντάσματα του παρελθόντος.

Χτές το μεσημέρι, ημέρα συμπλήρωσης 55 χρόνων από τα θλιβερά γεγονότα των Σεπτεμβριανών, το ίδρυμα Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων διοργάνωσε πορεία διαμαρτυρίας στο σημείο που ξεκίνησαν όλα, στην Πλατεία Τάκσιμ. Το συγκεντρωμένο πλήθος κρατόντας κάρτες με τον θλιβερό απολογισμό των καταστροφών εκείνης της νύχτας και με λουλούδια θέλησαν να φωνάξουν "ποτέ ξανά", ενάντια στην άδικη πολιτική που ασκήθηκε εκείνη την περίοδο στην Ρωμέικη κοινότητα. Η πορεία ξεκίνησε γύρω στη μία το μεσημέρι και διαλύθηκε ειρηνικά μισή ώρα αργότερα στην πλατεία Γαλατάσαράι στην Μεγάλη οδό του Πέρα.Την πορεία συνόδευε ένα μεγάλο πανό που απεικόνιζε μερικές φωτογραφίες από το εξαγριωμένο πλήθος που διέλυε τις Ρωμέικες περιουσίες το βράδυ της 6ης Σεπτεμβρίου 1955 στην Μεγάλη Οδό και έγραφε "6 - 7 Σεπτεμβρίου 1955 -  Ημερομηνία που μας κάνει να ντρεπόμαστε." Κατά την διάρκεια της πορείας ακούστηκαν μυνήματα για την αδερφοσύνη των διαφορετικών εθνοτήτων που ζούν στην Τουρκία και το σύνθημα "Ποτέ ξανά" στα Ελληνικά και τα Τουρκικά. Στη διάρκεια της διαμαρτυρίας η πορεία στάθηκε έξω από το Σισμανόγλειο Μέγαρο*, όπου χειροκροτόντας εναπόθεσε τριαντάφυλλα και γαρίφαλα έξω από τις θύρες του.

 Αυτό που έκανε τρομερή εντύπωση ήταν η τρομερή άγνοια των περαστικών, που συνεχώς ρωτούσαν να μάθουν τι ακριβώς αντιπροσωπεύει η πορεία αλλά και η παντελής έλλειψη κάποιου αντιπροσώπου ή διαδηλωτή από την Ρωμέικη κοινότητα. Στην συγκεκριμένη ερώτηση εκπρόσωπος του ίδρυματος μου απάντησε ότι προφανώς οι λόγοι που δεν παρευρέθηκαν μέλη απο την Ρωμέικη κοινότητα είναι το μικρό πλήθος Ρωμιών, που συνεχίζει να διαμένει ακόμα στην Πόλη, αλλά και ο φόβος που ενδεχομένως μπορεί να νιώθουν. Σύμφωνα με δηλώσεις της κυρίας Γκιουνάισου, εκπροσώπου του ιδρύματος, παρόμοιες εκδηλώσεις για την μνήμη αυτής της θλιβερής επετείου έχουν ξεκινήσει από το ίδρυμα Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων ήδη από το 1998 με κάποια έκθεση φωτογραφίας που είχε διοργανωθεί τότε. Ο προεδρος του Ιδρύματος στο τέλος της πορείας παρέθεσε ομιλία όπου αναφέρθηκε στα Σεπτεμβριανά ως "μυστική επιχείρηση του κράτους".

.............................................................................................

• Κατά τη διάρκεια των Σεπτεμβριανών σύμφωνα με επίσημα στοιχεία υπολογίζεται ότι 37 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους,

• 400 γυναίκες υπέστησαν βιασμό 

• Ανάμεσα σε πολλών ειδών βιαιοπραγίες ασκήθηκε περιτομή με μαχαίρι σε κληρικούς. 5137 κτίρια κάηκαν ή καταστράφηκαν μερίκώς ή ολοσχερώς.

• 73 εκκλησίες ρημάχτηκαν

• 26 εκπαιδευτήρια καταστράφηκαν ενώ καταλήθηκαν πολλά νεκροταφεία

* Σισμανόγλειο Μέγαρο = το μοναδικό κτίριο στην Κωνσταντινούπολη που ανήκει στο Ελληνικό κράτος και βρίσκεται στην Μεγάλη Οδό του Πέρα (Istiklal Caddesi). Φιλοξενεί πλήθος εκδηλώσεων της Ρωμέικης κοινότητας και της Ελλάδος. Τέλος χρησιμοποιείται και ως προξενική κατοικία.

Σα βγεις στον πηγαιμό για το Νιχώρι (να εύχεσαι να 'ναι μακρύς ο δρόμος;)

''Ξένε, σαν δης ένα χωριό όπου γελάει η φύσις, κ’ εις κάθε πλάτανο κοντά που κρύπτεται μια κόρη ωραία σαν το τριαντάφυλλο — εκεί να σταματήσης·                 έφθασες, ξένε, στο Νιχώρι.''                                                   Κ. Π. Καβάφης

Με την παραπάνω στροφή, ο Αλεξανδρινός ποιητής Κωνσταντίνος Καβάφης αρχίζει να περιγράφει, στο κρυμμένο* του ποίημα "Νιχώρι", την γενέτειρα των Κωνσταντινουπολιτών γονιών του και συνάμα το μέρος όπου και ο ίδιος είχε περάσει μερικά από τα ωραιότερα, νεανικά του χρόνια. To "Νιχώρι" αποτελεί ένα φόρο τιμής στο καταπράσινο φυσικό τοπίο, στα κρυστάλλινα νερά και στον κοσμοπολιτισμό του μικρού βοσπορινού χωριού, που ο 19χρονος τότε Καβάφης φαίνεται πως εκτίμησε δεόντως, μετά από το αμμώδες περιβάλλον και το υπερβολικά ζεστό κλίμα, που βίωσε στην Αλεξάνδρεια. Οι καμπάνες των εκκλησιών,τα καλέσματα του μουεζίνη για προσευχή και η πολυπολιτισμικότητα του αρκετά μακρινού από την Κωνσταντινούπολη χωριού με τις επιδέξιες ράφτρες, τους  επαγγελματίες αρτοποιούς και τους ακούραστους ψαράδες είχε πραγματικά εντυπωσιάσει τον ποιητή.

Ένα αιώνα μετά, και το ήσυχο Νιχώρι των Ρωμιών έχει μετατραπεί στο εκλεπτυσμένο Γενίκιοϊ της τουρκικής μεγαλοαστικής τάξης. Το Γενίκιοϊ σήμερα δεν διαφέρει σε τίποτα, από κανένα ακριβό προάστιο της Κωνσταντινούπολης. Η συστάδα των περίτεχνων αρχοντικών, υψωμένη στις όχθες του Βοσπόρου, που κατασκευάστηκε από τους εύπορους μειονοτικούς εμπόρους της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, ανήκει πλέον σε ευκατάστατους βιομηχάνους, διεφθαρμένους πολιτικούς και υψηλά αμοιβόμενους κρατικοδίαιτους της Τουρκικής Δημοκρατίας. H αριστοκρατία της Κωνσταντινούπολης έχει συμπληρώσει το κενό των χιλιάδων Ρωμιών που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν το  Νιχώρι εξαιτίας πολιτικών, κοινωνικών και οικονομικών δυσκολιών που συνάντησαν καθόλη τη διάρκεια του 20ου αιώνα.

Η τοποθέτηση του Γενίκιοϊ στον αχανή μητροπολιτικό χάρτη έγινε σταδιακά με την αντικατάσταση των αραιών δρομολογίων των πλοίων, του μοναδικού ως τότε μέσου μεταφοράς των κατοίκων, με την δημιουργία σύγχρονου οδικού άξονα. Η πληθώρα και η εξέλιξη των μέσων μαζικής μεταφόρας, από και προς το Νιχώρι, μπορεί να το έχουν φέρει πολύ πιο κοντά στο σημερινό κέντρο της Πόλης, παρόλα αυτά όμως παραμένει χωριό στην συνείδηση των περισσότερων Ρωμιών κατοίκων του. "Να προσέχεις  τώρα που θα κατεβείς στην Πόλη, είναι πολύ χιρσίζιδες* εκεί" ήταν τα λόγια της κυρίας Ε. που με συνάντησε στην στάση του λεωφόρειου, όταν ετοιμαζόμουν να πάω στην Πλατεία Ταξίμ. H πρωτοφανής κίνηση της παραλιακής είναι απελπιστική, τόσο απελπιστική που σκέφτομαι ότι αν ο Καβάφης ζούσε στις μέρες μας στο Νιχώρι, θα επαναδιατύπωνε σίγουρα την θρυλική του στροφή       "Σαν βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη, να εύχεσαι να είναι μακρύς ο δρόμος" από το ποιημά του Ιθάκη.

 

Στο Νιχώρι τα σημάδια του παρελθόντος σου αποκαλύπτονται απλόχερα σε κάθε σου βήμα, κάτω από τα αιωνόβια πλατάνια που σου μαρτυρούν τα μυστικά τους, με το πρώτο φθινοπωρινό αεράκι. Το εγκαταλειμένο κόκκινο σχολείο, οι παραδομένες στη φθορά ξύλινες κατοικίες και οι ερμητικά κλειστές εκκλησίες που υπολειτουργόυν σε μεγάλες γιορτές και Κυριακάτικες λειτουργίες είναι η μόνη σύδεση του Γενίκιοϊ με το διαφορετικό προγονό του. Όλη αυτή η σημαντική πολιτιστική κληρονομία του χωριού καθρεφτίζει την σημερινή κατάσταση του γηρασμένου ποίμνιου της συρρικνωμένης χριστιανικής κοινότητας που διαμένει εκεί. Στέκουν στο ίδίο ακριβώς σημείο, σε πείσμα των διαφορετικών καιρών που ζούμε, περιμένοντας στωικά την οποιαδήποτε επερχόμενη αλλαγή.

Οι λιγοστοί Ελλαδίτες που είχα την τύχη να γνωρίσω εκεί, το ζεστό χαμόγελο και η αποδοχή των Ρωμιών κατοίκων, ακόμα και αν πήγαινα κατά πολύ καθυστερημένος στη λειτουργία, ο κατάμεστος Ιερός Ναός της Παναγίας της Κουμαριώτισας την Ανάσταση, ο καταπληκτικός μετεορολόγος γάτος της αείμνηστης κυρίας Α. που προέβλεπε το χίονι, ο επί 24ώρου βάσεως ανοιχτός οποροπώλης της γειτονιάς, που περιφερόταν μεσάνυχτα στο δρόμο με ένα κερί στα χέρια, κάθε φορά που είχε διακοπή ηλεκτρικού ρεύματος (είχε τρομάξει πολλούς), κάποιοι ευγενέστατοι Τούρκοι καταστηματάρχες που προσπαθούσαν να επικοινωνήσουν με τα λίγα Ελληνικά που θυμόντουσαν από τους Ρωμιούς γειτονές τους και γενικά η τρομερή ασφάλεια και οικειότητα που αισθανόμασταν όλοι μας ζώντας στην "μικρή βοσπορίνη Ελλάδα" είναι αναμνήσεις και συναισθήματα που θα με συντροφεύουν στο υπόλοιπο της ζωής μου. Σας ευχαριστώ όλους. 

* ονομάζεται έτσι μια ειδική κατηγορία των ποιημάτων του Καβάφη που δεν έτυχαν μεγάλης ανταπόκρισης από το αναγνωστικό κοινό.

* χιρσίζης  (από την τουρκ. λέξη hırsız) ονομάζεται ο κλέφτης, στην διάλεκτο που ομιλούν οι Έλληνες εκ Κωνσταντινουπόλεως